Komunikacja pozawerbalna to zagadnienie, co do którego istnieje wiele mitów. Czy rzeczywiście nasza komunikacja odbywająca się poza warstwą słowną ma aż tak duże znaczenie? Przywiązujemy wagę do słowa mówionego i pisanego, ale świadomość roli, jaką komunikacja pozawerbalna pełni w naszych codziennych kontaktach, skłania nas do myślenia. Komunikacja pozawerbalna to jeden z tych tematów, które obrosły różnorodnymi mitami i pozanaukowymi przekonaniami. W tym rozdziale postaramy się zweryfikować, co tak naprawdę wiemy o komunikacji niewerbalnej na podstawie literatury tematu i dostępnych badań. Umiejętności w obrębie komunikacji niewerbalnej mogą bowiem znacząco zwiększać naszą ogólną kompetencję w zakresie komunikowania się, co sprawia, że jest to temat zasługujący na uwagę.

Komunikacja pozawerbalna zachodzi rozmaitymi kanałami przekazu, są nimi np.: postawa ciała, gesty, mimika twarzy, ton głosu, ubiór, ruch gałek ocznych, przedmioty, jakimi się otaczamy i posługujemy oraz wiele innych ( Rys. 1 ). Informacje pochodzące z tych kanałów przekazu interpretowane są przez nas często automatycznie, nieświadomie i bardzo szybko. Nawet czynniki, takie jak: płeć, wzrost, kolor skóry czy zapach są traktowane w interakcji między osobami jako informacje, które następnie przyczyniają się do formowania przekonań, sposobu prowadzenia rozmowy czy wyciągania wniosków. Stąd też wiele miejsca w różnych naukach społecznych poświęca się badaniom dotyczącym tworzenia się i powstawania stereotypów na temat np. czyjegoś charakteru, moralności czy sprawności, m.in. na bazie pojedynczych niewerbalnych wskazówek.

Funkcje komunikacji niewerbalnej
Sygnały pozawerbalne stanowią często uzupełnienie informacji przekazywanych w sposób słowny a czasem nawet je zastępują na przykład, gdy posługujemy się gestem, by wyrazić entuzjazm (podniesiony kciuk lub złączony kciuk i palec wskazujący), zwątpienie (dłoń lekko wahająca się w poziomie lub wzruszenie ramionami) czy gniew (zaciśnięta pięść, wymachiwanie palcem wskazującym). Sygnały pozawerbalne pozwalają też czasem przekazać coś, czego nie potrafimy lub nie chcemy wyrazić słowami, podkreślają lub wyróżniają dany fragment wypowiedzi, pobudzają i energetyzują przekaz. Mogą także wywierać pozytywny lub negatywny wpływ na przebieg rozmowy. Kompetentne używanie znaków pozawerbalnych – takich jak: nachylanie się w stronę rozmówcy, utrzymywanie kontaktu wzrokowego, kiwanie głową – zachęcają do kontynuowania rozmowy i wzbudzają poczucie zaufania. Przeciwnie uciekanie wzrokiem, spoglądanie na zegarek czy przyjmowanie tzw. zamkniętej postawy (ręce skrzyżowane na piersi, skrzyżowane nogi podczas siedzenia, ustawienie się bokiem do rozmówcy) może powodować wycofanie się i zakończenie interakcji. Tak więc poza przekazywaną warstwą słowną, nasza postawa, mimika i gesty przekazują rozmówcom także inne bardzo cenne informacje kluczowe dla całego przebiegu interakcji świadczące o przychylności, zażyłości, gotowości do współpracy lub przeciwnie obojętności, lekceważeniu czy braku chęci współpracy.

Komunikacja pozawerbalna zachodzi dzięki złożonym systemom współdzielonych społecznie symboli i znaków. Są one w gruncie rzeczy umowne, co dobrze obrazują różnice międzykulturowe. Dzięki współdzielonym społecznie normom i kodom znaczeniowym możemy szybko i sprawnie porozumiewać się z innymi w różnorodnych sytuacjach. Warto jednak pamiętać, że zróżnicowanie kompetencji między ludźmi w tym zakresie jest bardzo duże. Innymi słowy, są osoby świadome znaczenia komunikatów pozawerbalnych, które będą dostosowywały do wymogów sytuacji i efektu, jaki chcą osiągnąć, ton głosu, postawę ciała, wyraz twarzy, lecz także możemy spotkać (lub sami być tego przykładem) osoby, które bądź nie panują nad swoją fizjonomią, bądź też błędnie interpretują zachowania niewerbalne innych. Jak większość kompetencji także i te można jednak doskonalić począwszy od zwracania uwagi na swój sposób gestykulowania, ułożenie ciała czy przyjmowany wyraz twarzy. Dobrym narzędziem w tym celu są wideokomunikatory internetowe, które podczas rozmowy pokazują nam nie tylko wizerunek rozmówcy czy rozmówców, ale także okienko z naszą postacią. Możemy dzięki temu monitorować na bieżąco i weryfikować: co wyraża moja twarz i spojrzenie, o czym może świadczyć przyjmowana przeze mnie postawa ciała, co ‘mówią’ gesty, jakimi się posługuję, etc.

Postawa
Postawa ciała może zdradzać wiele informacji. Przygarbiona sylwetka, ręce skrzyżowane na piersi, ustawienie się bokiem do innych – to sygnały, które intepretowane są jako bierność, uległość czy brak pewności siebie. Wyprostowana postawa, broda uniesiona lekko ku górze i utrzymywanie kontaktu wzrokowego z kolei, będą odczytywane jako pewność siebie, wysoki status, siła. Wskazówki te, choć nie zawsze stanowią trafne odwzorowanie rzeczywistości (np. możemy garbić się z powodu kontuzji lub zimna), są odczytywane i interpretowane przez ludzi natychmiastowo i w bardzo uniwersalny sposób. Ciekawe badania w tym zakresie przeprowadzili Dana Carney, Amy Cuddy i Andy Yap [2], udowadniając, że nie tylko postawa ciała odzwierciedla stany czy dyspozycje wewnętrzne osób, lecz możliwa jest relacja odwrotna – przyjmowana postawa ciała ma wpływ na samopoczucie osób.

Wyraz twarzy
Jako ludzie jesteśmy ewolucyjnie zaprogramowani, by zwracać baczną uwagę na twarze. Niemowlęta preferują wizerunek twarzy nad inne wizualne bodźce a dorośli potrafią prawie wszędzie dopatrzeć się ukrytych rysów twarzy (np. na szarych plamach księżyca czy na toście z serem – zob. https://www.bbc.com/news/magazine-22686500). Dzieje się tak nie bez powodu. Twarz komunikuje wiele ogromnie istotnych dla nas informacji przede wszystkim czy dana osoba jest do nas przychylnie nastawiona czy raczej warto unikać kontaktu z nią. Warto jednak pamiętać, że wnioskowanie na podstawie wyrazu twarzy może być efektywne głównie, jeśli chodzi o sytuacyjne dyspozycje raczej niż o trwałe cechy charakteru. Ludzie jednak zdają się wyciągać o wiele bardziej daleko idące wnioski na podstawie obserwacji wyrazu twarzy. Wiele ciekawych badań nad wnioskowaniem o cechach innych na podstawie wyglądu twarzy przeprowadził wraz z zespołem Alexander Todorov [3]. Jego badania nad tym, co nazwalibyśmy po prostu „pierwszym wrażeniem” zyskały zarówno uznanie w świecie nauki, jak i w mediach. Chcąc nie chcąc, ludzie nadal wnioskują o charakterze czy predyspozycjach innych na podstawie wyglądu. Jak pokazały badania Tudorova i współpracowników, główne cechy, jakie interpretujemy, przyglądając się innym, to dominacja (vs. uległość), kompetencje oraz to czy dana osoba wzbudza nasze zaufanie czy też nie. Z ewolucyjnego punktu widzenia są to rzeczywiście bardzo ważne dla nas informacje. Co pewnie nikogo nie zdziwi, oceny te zachodzą bardzo szybko (50 milisekund), automatycznie i nierzadko nieświadomie. Mimo to, mają ogromny wpływ na nasze późniejsze interakcje i są bardzo odporne na reewaluację. Na stronie Laboratorium Percepcji Społecznej Todorova można znaleźć wiele ciekawych materiałów dodatkowych w tym wizualizację komputerowo opracowanych twarzy tak, by przedstawiały wizerunek osoby uznawanej przez większość badanych za posiadające pewne konkretne cechy osobowościowe tj. ekstrawersja. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że badania nad trafnością ocen charakteru dokonywanych przez innych na podstawie wizerunku samej tylko twarzy są dość niejednoznaczne. Mimo to, wiele osób, w tym także w sytuacjach zawodowych wymagających precyzji i mających dalekosiężne konsekwencje, jak na przykład wyłanianie kandydatów i kandydatek do pracy, kieruje się właśnie w dużej mierze „intuicyjną” oceną predyspozycji danej osoby na podstawie samego tylko zdjęcia.

Zadanie 1: Test rozpoznawania emocji

Treść zadania:

Wykonaj online test rozpoznawania podstawowych emocji – https://www.youtube.com/watch?v=embYkODkzcs.

Materiały dodatkowe

1. Talks at Google, Face Value: The Irresistible Influence – Dr. Alexander Todorov (wystąpienie w firmie Google o wyrażeniach mimicznych), 30.08.2017 (dostęp 10.09.2020). Dostępne w YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=XFtE62MGpsk&t=2457s.
2. TED, Amy Cuddy: Język ciała kształtuje naszą osobowość (o tym jak postawa ciała może wpływać na poczucie pewności siebie), 01.06.2012 (dostęp 10.09.2020). Dostępne w TED: https://www.ted.com/talks/amy_cuddy_your_body_language_may_shape_who_you_are?language=pl.
3. TED, How to spot a liar – Pamela Meyer (o tym jakie sygnały werbalne i pozawerbalne mogą wskazywać na nieprawdomówność), 01.07.2011 (dostęp 10.09.2020). Dostępne w TED: https://www.ted.com/talks/pamela_meyer_how_to_spot_a_liar.
4. TED, This app knows how you feel – from the look on your face – Rana el Kaliouby (o nowych technologiach w rozpoznawaniu emocji), 01.05.2015 (dostęp 10.09.2020). Dostępne w TED: https://www.ted.com/talks/rana_el_kaliouby_this_app_knows_how_you_feel_from_the_look_on_your_face.